Moedig en principieel

De her­den­king van de oorlogsslacht­of­fers en vie­ring van de be­vrij­ding op 4 en 5 mei kregen dit jaar een bij­zon­der accent. We wer­den binnen Europa opnieuw met oorlog gecon­fron­teerd en hoor­den avond aan avond over de gruwelen daar­van. Hal­ver­wege de mei­maand, op 15 mei, vond de heilig­ver­kla­ring plaats van de karmelietenpater Titus Brandsma, die zich in de Tweede Wereld­oor­log heeft on­der­schei­den door moed en verzet tegen de natio­naal-socialis­tische ideo­lo­gie. Wat heeft dit alles ons te zeggen?

Heilige pater Titus

Zonder aarzelen koos pater Titus Brandsma (1881-1942) in 1940 de kant van de katho­lie­ke lei­ders, die zich tegen het nazisme ver­zet­ten. Hij was hoog­le­raar aan de Roomsch Katho­lie­ke Uni­ver­si­teit Nijmegen. Namens de bis­schop­pen ging hij eind 1941, begin 1942 bij de redacties van de vijf­tien be­lang­rijk­ste katho­lie­ke bla­den langs om die te overtuigen geen adver­tenties van de NSB te plaatsen.

Joden­ver­vol­ging

Titus heeft zich verzet tegen de nazi-rassenleer en tegen de Joden­ver­vol­ging en liet volgens een ge­tui­ge­nis van de directeur van die school Joden onderduiken in het Carmel­col­lege, een HBS die hij in Oss had opgericht (en thans Titus-Brandsmalyceum heet).

Dachau

Begin 1942 werd hij door de Duitsers opgepakt. Hij bracht zijn laatste vrije nacht door in de pastorie van de Sint-Boni­fa­tius­kerk in Am­ster­dam-Oost, waar hij die zon­dag 18 januari de H. Mis had gevierd. Maan­dag 19 januari ver­trok hij naar Nijmegen, waar hij later die dag door de Gestapo in zijn klooster werd gearres­teerd en vast­ge­zet eerst in de ge­van­ge­nis van Scheve­ningen, later in Kamp Amersfoort, Kleef en Dachau. Zijn geest bleef sterk en hij bleef anderen troosten, biecht horen, zon­der te klagen. Erns­tig ziek en uitgemer­geld is hij in con­cen­tratie­kamp Dachau op 26 juli gestorven, door een dode­lijke injectie.

NSB

De Neder­landse bis­schop­pen had­den al in 1934 het natio­naal-so­cia­lis­me ver­oor­deeld en in 1936 bepaald dat katho­lie­ken, die daar steun aan verleen­den, niet tot de sacra­menten kon­den naderen. Na de Duitse bezet­ting van ons land, wer­den de bis­schop­pen onder druk gezet om die bepaling weer in te trekken. Som­mi­ge katho­lie­ken wankel­den; zo werd de katho­lie­ke burge­mees­ter van Castricum enige tijd lid van de NSB.

Het blijft “nee”

Maar bis­schop Jan Huibers van Haar­lem bleef net als de andere bis­schop­pen heel beslist. Zo liet hij de pastoor van Overveen weten dat hij NSB’ers niet mocht toelaten, zelfs “al zou de hoogste Duitse instantie dit verzoek onder­steunen, dan moet u nog ‘nee’ zeggen”.

De paus is dank­baar

De latere bis­schop van Haar­lem, mgr. Hans van Dode­waard, stu­deerde toen in Rome. Van paus Pius XII kreeg hij tij­dens een au­diën­tie deze bood­schap mee: “Zeg aan de bis­schop­pen dat de paus dank­baar is voor hun hou­ding”.

Veroor­de­ling van anti­se­mi­tisme

Toen de dis­cri­mi­na­tie van de Joden begon en in 1941 Joodse kin­de­ren van de scholen moesten wor­den weg­ge­stuurd, verbood mgr. Huibers de school­besturen dat te doen. En het jaar daarop toen
overal bordjes ‘Voor Joden verbo­den’ verplicht wer­den, verklaarde de bis­schop zon­der omwegen dat dit niet kon: die bordjes zijn “een uiting van principieel anti­se­mi­tisme en dat is onmen­se­lijk en onrecht­vaar­dig”. Pa­ro­chie­hui­zen mochten daar niet aan mee­werken. En zo ging het ver­der...

Kar­di­naal De Jong

Ook andere bis­schop­pen waren zeer moe­dig: aan kar­di­naal Jan de Jong, de aarts­bis­schop van Utrecht in oorlogs­tijd, zal daarom in sep­tem­ber daarvoor postuum de Yad Vashem onder­schei­ding wor­den uit­gereikt. Hij leidde het gemeen­schap­pe­lijk verzet van de bis­schop­pen tegen het nazisme
en de Joden­ver­vol­ging.

Oekraïne

Ook nu zijn er in oorlogs­tijd moe­dige mensen. Af en toe komen de berichten daarover uit Oekraïne door: lei­ders die op hun post blijven en zich dui­de­lijk uit­spre­ken, mensen die anderen trachten te red­den uit barre omstan­dig­he­den, jour­na­listen die met gevaar voor eigen leven berichten over oorlogs­misda­den, pries­ters en leken die de zwaksten proberen te steunen, enzo­voorts.

Engel of duivel

Het kwaad is monster­lijk sterk, maar ook de zachte kracht van het goede en de dui­de­lijke keuze voor wat waar­heid is en recht laten zich nu zien. In moei­lijke, hef­tige situaties komt niet alleen de duivel in mensen naar boven, maar ook de engel laat zich zien door kracht en goed­heid.

Moedig en principieel

Zullen wij de moed hebben om in moei­lijke situaties goed te spreken en te han­de­len? Zullen we de kracht hebben om niet voor het kwaad te bezwijken, maar moe­dig en principieel te zijn? Zullen we zo sterk zijn dat we niet ons eigen gemak of materieel voor­deel kiezen, maar wat wáár is en goed? Ik hoop het en daar bid ik voor. Want daar waar iemand moe­dige en principiële keuzes maakt, laat hij of zij zien wie hij/zij is en komt de ware schoon­heid van zijn/haar mens-zijn naar voren.

+ Bis­schop Johannes Hendriks

(deze tekst heeft de bis­schop uit­ge­spro­ken tij­dens een bij­een­komst op 4 mei 2022 van­wege Dodenher­den­king tij­dens de bede­vaart naar Lourdes)