Dies Irae

Parels uit de Schattengrot

Het laatste oor­deel
olieverf op eikenhout van Jan Provoost (~1525)

Het lijkt niet zo’n pret­tig on­der­werp, maar feite­lijk is het heel mooi: het Requiem. Het gezon­gen Requiem bestaat uit meer­dere gezangen. Het introïtus klinkt, Requiem aeternam dona nobis..., waarna de kist met het voeteneind naar het altaar wordt geplaatst. Er is wel een Kyrie maar er ontbreekt ook een en ander, zoals het Gloria en het Alleluia: in de rouw komen die woor­den moei­lijk over de lippen. Wat ook ontbreekt te­gen­woor­dig is de sequentie ‘Dies Irae’, toch de beroemdste melodie.

In het boek Kroniek van het requiem, van de Belgen Pieter Bergé en Jan Christiaens, wor­den niet alleen de Gre­go­ri­aanse melodieën van het Requiem be­spro­ken, maar ook com­po­nisten, die zich daarop hebben geïnspireerd. Dat begint al in de Renaissance met onder meer Orlando di Lasso en Johannes Ockeghem. Mozart (zijn Requiem beroemd gewor­den door de film ‘Amadeus’) en Berlioz volg­den. Berlioz niet alleen met een reusach­tige symfo­nische bezet­ting van zijn Requiem, maar ook in zijn ‘Symfonie Fantastique’.

Deze roman­tische com­po­nist heeft het ‘Dies Irae’ in de trombones gelegd, terwijl een klok de gang naar de galg ver­beeldt en een sardo­nische klarinet zoiets als een doden­dans laat horen. Berlioz laat meer de angst en de verschrik­king horen dan de troost en het hemelse. Dat strookt ook met de tekst van het ‘Dies Irae’, reden waarom in de doden­mis dit stuk door­gaans afwe­zig is, zoals ik al eens eer­der heb ge­schre­ven.

Maar nu richten we ons op de literaire opbouw, want daar is veel van te leren. De zeven­tien strofen zijn driedelig: Dies irae. Dies illa / Solvet saeclum in favilla / Teste David cum Sibylla! Dag des oor­deels, dag des Heren / Alles zal tot as ver­te­ren / naar Sibyllen en David leren.

De Sibylle is een (hei­dense) vrouwfiguur, die van­wege haar toe­komst­vi­sioenen als profetes werd beschouwd en werd geïmiteerd in joods-chris­te­lijke teksten. Denk maar aan de vrouwen op het plafond van de Sixtijnse Kapel in het grote werk van Miche­lan­ge­lo.

Maar de acht­tien­de strofe van het ‘Dies Irae’ is vierdelig: Lacrimosa dies illa / qua resurget ex favilla / judicandus homo reus / Huic ergo, parce Deus. Het zal een dag van tranen zijn / waarop de mens met schuld bela­den / opstaat uit de as, om ge­oor­deeld te wor­den / God, wees hem dan gena­dig. En de laatste strofe is zelfs maar tweedelig: Pie Jesus Domine, dona eis requiem. Amen.

Dat betekent dat het ‘Dies Irae’ uit meer­dere delen bestaat, die later zijn samen­ge­voegd. De milde laatste strofe is dan ook een wel­ko­me toevoe­ging geweest, net als te­gen­woor­dig het ‘In Paradisum’ een troost­rijk slot vormt. Het verschil verklaart ook waarom nogal wat com­po­nisten, onder wie na­tuur­lijk Mozart het ‘Lacrimosa’ tot een aparte com­po­si­tie hebben gemaakt.

Ook het ‘Pie Jesus’ wordt vaak apart gecompo­neerd. Zoveel is wel dui­de­lijk: Er is nergens zoveel variatie en veel­kleu­rig­heid te vin­den als juist in de ge­schie­de­nis van de li­tur­gie. Kroniek van het Requiem spreekt zelfs over hon­der­den ver­schil­lende teksten en melodieën van het Requiem. Wat ook bij­zon­der is (en dat weerspreekt de kla­gers, die zeggen dat er geen belang­stel­ling meer is voor het chris­ten­dom): moderne com­po­nisten laten zich telkens weer door het Requiem in­spi­re­ren en slaan door­gaans het ‘Dies Irae’ bepaald niet over! Het boek bespreekt de socialist Kurt Weil en de Fransen Duruflé en Fauré, maar ook Igor Stravinsky en Benjamin Britten, en zelfs Andrew Loyd Webber, bekend van ‘The Phantom of the Opera’ en ‘Jesus Christ Superstar’. Kunste­naars deinzen niet terug voor hef­tige scenes! Je zou een cd bij het boek ver­wach­ten, maar dat hoeft te­gen­woor­dig niet meer met Spotify.

• Verdi’s Requiem: Dies Irae door Metropolitan Opera op Youtube
• Dies Irae op Spotify