75 Jaar Justitiepastoraat

Jusititie­pas­tor schrijft gevangen niet af

Tekst: Ryan van Eijk

Op de tweede zon­dag van ok­to­ber wordt in de kerk de Dag van de ge­van­ge­nen gehou­den. In de aanloop daar naartoe wordt op 9 ok­to­ber het 75-jarig bestaan van het justitie­pas­to­raat in Neder­land gevierd. Hoofdaal­moe­ze­nier Ryan van Eijk legt het belang hier­van uit.

Waarom?

foto: Ron Lach

De Kerk is op vele plekken en manieren aanwe­zig in de samen­le­ving en in het leven van mensen. Soms heel zicht­baar, soms meer onzicht­baar en onbekend. Een onbekende, onzicht­ba­re plek en manier - voor de meesten van ons - is het werk in ge­van­ge­nissen: het justitie­pas­to­raat. Het is onbekend, omdat de meesten er per­soon­lijk niet zelf direct mee in aanra­king komen. En het gebeurt let­ter­lijk achter muren en gesloten deuren. Toch behoort dit pas­to­raat tot de oudste aan­dachtsvel­den binnen het chris­ten­dom en onze Kerk. Het behoort bij wijze van spreken tot het DNA van het chris­ten­dom en de Kerk. De reden daar­van vin­den we na­tuur­lijk in diverse teksten van het Oude en Nieuwe Testa­ment: bevrijd en bezoek de ge­van­ge­nen (onder andere in Jesaja en Psalmen, Mattheüs 25), de parabels van de verloren zoon of het ver­dwaalde schaap, niet de gezonde heeft een dokter nodig. En zowel in het Oude als Nieuwe Testa­ment komen we velen tegen die zelf gevangen hebben gezeten of ver­oor­deeld zijn, zoals Jozef, Johannes de Doper, Paulus en na­tuur­lijk Jezus zelf. Te denken valt ver­der na­tuur­lijk ook aan de vele mar­te­la­ren tij­dens de ver­vol­gingen in de tijd van de vroege Kerk.

Hoe en waar?

Door de eeuwen heen hebben chris­te­nen dus ge­van­ge­nen bezocht of zelfs vrijgekocht. Som­mi­ge reli­gi­euze con­gre­ga­ties zijn er soms zelfs speciaal ooit voor opgericht. Ook nu is er nog dage­lijks aan­dacht en zorg voor ge­van­ge­nen, we­reld­wijd en op de meeste plekken lokaal gere­geld. Sinds kort na de Tweede Wereld­oor­log - in 1949 - is dit pas­to­raat in Neder­land niet lan­ger lokaal (per ge­van­ge­nis) gere­geld, maar lan­de­lijk. Het Ministerie van Justitie & Vei­lig­heid en de R.-K. Kerk werken nauw samen om het pas­to­raat aan ge­van­ge­nen moge­lijk te maken. De kerk doet dat vanuit haar Evan­ge­lische opdracht, de over­heid omdat ieder mens recht heeft op vrij­heid van gods­dienst, ook ge­van­ge­nen. Dit resul­teert in een ge­za­men­lijke in­span­ningsplicht van kerk en over­heid, waardoor iedere ge­van­ge­nis minstens één justitie­pas­tor/ge­van­ge­nisaal­moe­ze­nier heeft. Deze is aan­ge­steld door de over­heid en werkt er vanuit en namens de Kerk. Door het hele land, in ruim der­tig ge­van­ge­nissen, werken meer dan veer­tig aal­moe­ze­niers dage­lijks met ge­van­ge­nen (in totaal zijn er zo’n 9.000 mensen die vastzitten, jaar­lijks gaat het om zo’n 30.000 mensen).

Extra Beveiligde Inrich­ting (EBI) Vught

Een klein, gesloten dorp

Hoe ziet een ge­van­ge­nis er nou uit? Na­tuur­lijk wat we van buiten kunnen zien: hoge muren met prikkeldraad, camera’s, grote gesloten poorten. Vanbinnen is dat ook te zien, maar is er meer. Omdat mensen er 24 uur per dag ver­blij­ven en niet weg kunnen is een ge­van­ge­nis verge­lijk­baar met een klein, gesloten dorp. Met alles wat daarbij hoort: muren en deuren om het gesloten te hou­den, cellen om te ‘wonen’, maar ook werk­plaatsen, spreek­ruim­tes, een medische dienst, leslokalen, een biblio­theek, admi­ni­stra­tieve en finan­ciële diensten. En dus ook een ‘kerk­ruim­te’. Vei­lig­heid is het be­lang­rijk­ste aspect van wat gebeurt in dit dorp. Om die vei­lig­heid te garan­de­ren zijn er vele regels en beper­kingen, niet alleen voor de ge­van­ge­nen maar ook voor de mensen die er werken. Er zijn strakke dag­pro­gramma’s met vast­ge­stelde ac­ti­vi­teiten, er is bijna overal voort­du­rend toe­zicht op ie­der­een en er zijn strakke regels over waar je mag zijn, met wie en waarom. Inder­daad: een ge­van­ge­nis betekent het ont­ne­men van vrij­heid. Ook een beetje als je er werkt.

Het werk van het justitie­pas­to­raat

Wat doet in een derge­lijke omge­ving nou de pastor/aal­moe­ze­nier de hele dag? Op papier en bij eerste blik niet veel anders dan in een pa­ro­chie: in­di­vi­duele gesprekken met ge­van­ge­nen, groeps­werk, vie­rin­gen, overleggen. Is er dan geen verschil met buiten? Zeker wel. Het verschil zit na­tuur­lijk in de omge­ving en de situatie van de mensen die er ver­blij­ven. Het justitie­pas­to­raat is er in beginsel alleen voor de ge­van­ge­nen, niet voor het personeel (want die kunnen buiten naar de pastor of kerk). De ge­van­ge­nis­populatie is geen afspiege­ling van de samen­le­ving buiten: mannen en vrouwen zijn er ge­schei­den, vol­was­se­nen en jeug­digen zijn er ge­schei­den, de overgrote meer­der­heid is in de leef­tijd van 20-40 jaar. Dat maakt al een on­der­scheid. En de situatie van de mensen die er ver­blij­ven, is erg anders: ze kunnen immers niet met ie­der­een contact hebben (familie, vrien­den, huisdieren), kunnen niet doen wat en wanneer ze willen (werk, hobby’s, vrije tijd). Dat is na­tuur­lijk las­tig, soms proble­ma­tisch. En dan is het probleem waarom ze er zitten - volgens de rechter: een misstap of de ver­den­king daar­van. Dat heeft na­tuur­lijk grote gevolgen: verblijf in een ge­van­ge­nis gaat gepaard met af­han­ke­lijk­heid van anderen, verdriet, boos­heid, een­zaam­heid, angst en onzeker­heid over de toe­komst, schuld en schaamte.

Al deze aspecten hebben gevolgen voor het gemoed van een mens. Het roept vragen op: Waar geloof ik nog in? Wie gelooft nog in mij? Waar is nog per­spec­tief? Hoe kan ik nu ver­der, met wie? En daar komt de pastor/aal­moe­ze­nier in beeld. De pastor/aal­moe­ze­nier is in die situatie iemand bij wie je daar­mee terecht kunt. Dat is niet alleen vanuit ‘nood leert bid­den’. Het pas­to­raat is name­lijk ook een vrije, veilige plek want de pastor/aal­moe­ze­nier is geen rechter, politieagent of bewaar­der, maar iemand bij wie je je verhaal kunt doen, zon­der dat het gevolgen heeft voor je dossier. Die ver­trouwe­lijk­heid is erg be­lang­rijk voor ge­van­ge­nen: ze hoeven zich er niet anders voor te doen dan ze zijn of zich voelen. Daar is voor hun een moment van rust, re­flec­tie, be­zin­ning en troost te vin­den. Omdat er iemand luistert, je er een kaarsje kunt aansteken, kunt delen wat je bezighoudt of gewoon stil kunt zijn. Paus Fran­cis­cus noemt het justitie­pas­to­raat dan ook werk dat ge­ken­merkt wordt door luis­te­ren.

Wat te doen over de muren heen?

Zijn de kerk binnen en buiten de ge­van­ge­nis dan vol­ko­men ge­schei­den werel­den? Nee, zeker niet. Want in vele ge­van­ge­nissen zijn vrij­wil­li­gers actief die de pastor onder­steunen. Ze zijn bij kerk­diensten aanwe­zig om te zingen of koffie te schenken, of ze onder­steunen bij groeps­werken. Of ze zijn bezoek­vrij­wil­li­ger, omdat iemand geen bezoek krijgt, of ze helpen bij ouder-kind­da­gen, zodat kin­de­ren hun ouder kunnen bezoeken, en bij opname van een voorleessessie, waar een gevangen ouder een verhaal kan voorlezen dat wordt opgeno­men en opgestuurd naar de kin­de­ren thuis. Vrij­wil­li­gers zijn zeer ge­waar­deerd bij ge­van­ge­nen: ze laten ge­van­ge­nen merken dat ze als ‘mis­da­diger’ niet afge­schre­ven zijn. Dat er zorg en aan­dacht is, dat er nog toe­komst is.

En ook buiten is er genoeg te doen voor ge­van­ge­nen. Dat kan bestaan uit hen mee te nemen in een gebed, maar ook uit concrete actie. Wie heeft oog en oor voor de kin­de­ren en partners van ge­van­ge­nen, die veelal on­schul­dig zijn? Wie een luis­te­rend oor voor hun verdriet, schaamte, en de problemen door de gevangen­schap? En tenslotte, ooit komen ge­van­ge­nen ook weer vrij. Wie onder­steunt hen een nieuwe plek te vin­den in de samen­le­ving? Dat klinkt mis­schien eng of moei­lijk, maar dat is het eigen­lijk niet. Want uit­ein­delijk zijn ge­van­ge­nen gewone mensen, niet anders, niet meer en niet min­der: net als ieder zon­daar. Maar als gelo­vi­ge chris­te­nen weten we ook dat iedere zon­daar een heilige kan wor­den...

Dr. mr. Ryan van Eijk is diaken van het bisdom Roermond en hoofdaal­moe­ze­nier van de Dienst Gees­te­lij­ke Ver­zor­ging van het ministerie voor Justitie en Vei­lig­heid.