Dies Irae
Allerzielen - 2 november
Zaterdag 2 november vieren we Allerzielen, een feest dat is gewijd aan het herdenken van de overledenen. Het is een dag waarop gelovigen bidden voor de zielen van hun dierbaren die zijn gestorven, in de hoop dat hun tijd in het vagevuur verkort wordt en ze sneller toegang krijgen tot de hemel.
In het kader van Allerzielen verscheen in bisdomblad SamenKerk een artikel van Marcel Poorthuis, emeritus-hoogleraar in de dialoog tussen de godsdiensten aan de Faculteit Katholieke Theologie van Tilburg University. Daarin bespreekt hij de sequentie Dies Irae van het Requiem.
Parels uit de Schattengrot
olieverf op eikenhout van Jan Provoost (~1525)
Het lijkt niet zo’n prettig onderwerp, maar feitelijk is het heel mooi: het Requiem. Het gezongen Requiem bestaat uit meerdere gezangen. Het introïtus klinkt, Requiem aeternam dona nobis..., waarna de kist met het voeteneind naar het altaar wordt geplaatst. Er is wel een Kyrie maar er ontbreekt ook een en ander, zoals het Gloria en het Alleluia: in de rouw komen die woorden moeilijk over de lippen. Wat ook ontbreekt tegenwoordig is de sequentie ‘Dies Irae’, toch de beroemdste melodie.
In het boek Kroniek van het requiem, van de Belgen Pieter Bergé en Jan Christiaens, worden niet alleen de Gregoriaanse melodieën van het Requiem besproken, maar ook componisten, die zich daarop hebben geïnspireerd. Dat begint al in de Renaissance met onder meer Orlando di Lasso en Johannes Ockeghem. Mozart (zijn Requiem beroemd geworden door de film ‘Amadeus’) en Berlioz volgden. Berlioz niet alleen met een reusachtige symfonische bezetting van zijn Requiem, maar ook in zijn ‘Symfonie Fantastique’.
Deze romantische componist heeft het ‘Dies Irae’ in de trombones gelegd, terwijl een klok de gang naar de galg verbeeldt en een sardonische klarinet zoiets als een dodendans laat horen. Berlioz laat meer de angst en de verschrikking horen dan de troost en het hemelse. Dat strookt ook met de tekst van het ‘Dies Irae’, reden waarom in de dodenmis dit stuk doorgaans afwezig is, zoals ik al eens eerder heb geschreven.
Maar nu richten we ons op de literaire opbouw, want daar is veel van te leren. De zeventien strofen zijn driedelig: Dies irae. Dies illa / Solvet saeclum in favilla / Teste David cum Sibylla! Dag des oordeels, dag des Heren / Alles zal tot as verteren / naar Sibyllen en David leren.
De Sibylle is een (heidense) vrouwfiguur, die vanwege haar toekomstvisioenen als profetes werd beschouwd en werd geïmiteerd in joods-christelijke teksten. Denk maar aan de vrouwen op het plafond van de Sixtijnse Kapel in het grote werk van Michelangelo.
Maar de achttiende strofe van het ‘Dies Irae’ is vierdelig: Lacrimosa dies illa / qua resurget ex favilla / judicandus homo reus / Huic ergo, parce Deus. Het zal een dag van tranen zijn / waarop de mens met schuld beladen / opstaat uit de as, om geoordeeld te worden / God, wees hem dan genadig. En de laatste strofe is zelfs maar tweedelig: Pie Jesus Domine, dona eis requiem. Amen.
Dat betekent dat het ‘Dies Irae’ uit meerdere delen bestaat, die later zijn samengevoegd. De milde laatste strofe is dan ook een welkome toevoeging geweest, net als tegenwoordig het ‘In Paradisum’ een troostrijk slot vormt. Het verschil verklaart ook waarom nogal wat componisten, onder wie natuurlijk Mozart het ‘Lacrimosa’ tot een aparte compositie hebben gemaakt.
Ook het ‘Pie Jesus’ wordt vaak apart gecomponeerd. Zoveel is wel duidelijk: Er is nergens zoveel variatie en veelkleurigheid te vinden als juist in de geschiedenis van de liturgie. Kroniek van het Requiem spreekt zelfs over honderden verschillende teksten en melodieën van het Requiem. Wat ook bijzonder is (en dat weerspreekt de klagers, die zeggen dat er geen belangstelling meer is voor het christendom): moderne componisten laten zich telkens weer door het Requiem inspireren en slaan doorgaans het ‘Dies Irae’ bepaald niet over! Het boek bespreekt de socialist Kurt Weil en de Fransen Duruflé en Fauré, maar ook Igor Stravinsky en Benjamin Britten, en zelfs Andrew Loyd Webber, bekend van ‘The Phantom of the Opera’ en ‘Jesus Christ Superstar’. Kunstenaars deinzen niet terug voor heftige scenes! Je zou een cd bij het boek verwachten, maar dat hoeft tegenwoordig niet meer met Spotify.
Gerelateerde nieuwsberichten | ||
donderdag, 31 oktober 2024 | We herinneren ons... afscheidsrede | |
woensdag, 30 oktober 2024 | In paradisum | |
dinsdag, 22 oktober 2024 | Blijf bij ons | |
dinsdag, 22 oktober 2024 | Voor wie steekt u een kaarsje op? | |
dinsdag, 2 november 2021 | Allerzielen - We vergeten hen niet |