Conclaaf trivia

foto: Reproductie

Na het over­lij­den van paus Fran­cis­cus tre­den diverse protocollen in wer­king. Hierbij noteren we een selectie van regels en gewoontes rond de verkie­zing van een nieuwe paus in het conclaaf.

Conclaaf begint op woens­dag 7 mei

Het College van Kar­di­na­len heeft aan­ge­kon­digd dat het conclaaf voor de verkie­zing van de op­vol­ger van paus Fran­cis­cus op woens­dag 7 mei begint, na de begrafenis van de paus op 26 april. De kar­di­na­len zijn groten­deels al in Rome aange­ko­men. Tijdens de verkie­zings­pro­ce­du­res in de Sixtijnse Kapel zullen ze een eed afleggen en stemmen voor de kan­di­daat die zij het meest waar­dig achten.

Het conclaaf zal wor­den voor­ge­zeten door kar­di­naal Pietro Parolin, de staats­secre­taris van de Heilige Stoel. Dit is omdat zowel de deken van het College van Kar­di­na­len, kar­di­naal Giovanni Battista Re, als de vice-deken, kar­di­naal Leonardo Sandri, ouder zijn dan 80 jaar en daarom niet stem­gerech­tigd zijn. Volgens de regels van de Apos­to­lische Con­sti­tu­tie Universi Dominici Gregis (1996) van paus Johannes Paulus II, zoals ge­wij­zigd door het motu proprio Normas nonnullas (2013) van paus Bene­dic­tus XVI, leidt in zo’n geval de hoogstge­plaatste stem­gerech­tigde kar­di­naal-bis­schop het conclaaf. Dat is in dit geval kar­di­naal Parolin.

Preconclaaf

Aan het 'preconclaaf', de zoge­naamde "Algemene Con­gre­ga­ties" (dage­lijkse ver­ga­de­ringen), mogen alle kar­di­na­len deel­ne­men. Elke drie dagen wor­den nieuwe dagvoor­zit­ters gekozen om de ver­ga­de­ringen te lei­den en dringende zaken voor de Kerk te regelen, die niet aan de paus zijn voorbe­hou­den. In de ver­ga­de­ringen wor­den lopende zaken van de Kerk be­spro­ken, in­for­ma­tie gedeeld over o.a. de finan­ciële toestand van het Vati­caan en in de on­der­lin­ge contacten een visie ont­wik­keld over toe­koms­tig beleid.

Conclaaf

• Geheime stem­ming: Het conclaaf, afgeleid van het Latijnse cum clave ("met sleu­tel"), vindt plaats in de Sixtijnse Kapel, waar kar­di­na­len in afslui­ting stemmen.
• Alleen kar­di­na­len die op het moment dat het conclaaf begint nog geen 80 jaar oud zijn, mogen stemmen. Op dit moment zijn 135 van de 252 kar­di­na­len jon­ger dan 80 jaar en dus stem­gerech­tigd in het ko­men­de conclaaf voor de verkie­zing van een nieuwe paus.
• Volgens de apos­to­lische con­sti­tu­tie Universi Dominici Gregis uit 1996 is het aantal stem­gerech­tigde kar­di­na­len offi­cieel beperkt tot 120. Bij besluit van de Con­gre­ga­tie van kar­di­na­len van 30 april 2025 is het maximum van 120 opge­he­ven. Dit keer wordt het oude maximum van 120 ruim over­schre­den met 133.
• Update: Naar ver­wach­ting zullen 133 van de 135 kies­gerech­tigde kar­di­na­len meedoen aan het conclaaf omdat kar­di­naal Llovera en kar­di­naal Puljic om ge­zond­heidsre­denen hebben afgehaakt. Kar­di­naal Vinko Puljić, die zich eer­der had ziekgemeld, doet toch mee.
• Kar­di­naal Giovanni Angelo Becciu, die in 2020 zijn kardinale rechten verloor door een finan­cieel schandaal, ver­zocht deel te nemen aan het conclaaf. Uit­ein­de­lijk trok hij zijn verzoek in, wat dis­cus­sie over zijn status vermeed.
• Er zijn drie hië­rar­chische rangen binnen het kar­di­na­len­col­lege. De stem van elke kieskar­di­naal weegt even zwaar. De rang bepaalt o.a. in welke volgorde de eed van geheim­hou­ding wordt afgelegd. Kar­di­naal Wim Eijk is kar­di­naal-pries­ter.
  • 5 kar­di­naal-bis­schop­pen
  • 108 kar­di­naal-pries­ters
  • 20 kar­di­naal-diakens
• De kies­gerech­tigde kar­di­na­len komen uit 71 lan­den, een record voor geo­gra­fische diver­si­teit. Dit weer­spie­gelt de inter­na­tio­nale uitbrei­ding van het College van Kar­di­na­len onder paus Fran­cis­cus, die meer dan 140 niet-Europese kar­di­na­len benoemde. Ter vergelij­king: het conclaaf van 2013 had 115 kiezers uit 48 lan­den, en dat van 2005 uit 52 lan­den.
• Som­mi­ge kar­di­na­len spreken geen Ita­li­aans, de werk­taal van de Curie, wat com­mu­ni­ca­tie tij­dens het conclaaf kan bemoei­lijken. Dit is een rela­tief nieuw feno­meen door de globalise­ring van het kar­di­na­len­col­lege onder Fran­cis­cus.
• De Domus Sanctae Marthae, waar de kar­di­na­len ver­blij­ven, heeft slechts 129 slaap­ka­mers. Met 135 kiezers en extra onder­steunend personeel kan dit lei­den tot het gebruik van andere Vati­caanse facili­teiten, een unieke situatie in de recente ge­schie­de­nis.
• Het conclaaf begint met de Mis Pro Eligendo Pontifice in de Sint-Pieters­basi­liek, gevolgd door een pro­ces­sie naar de Sixtijnse Kapel, waar de kar­di­na­len een eed van geheim­hou­ding afleggen. Na de uit­spraak extra omnes (ieder­een eruit) wordt de kapel verze­geld. Dit ritueel, met Latijnse gezangen en eeuwen­oude tradities, blijft een uniek aspect van het conclaaf.
• Voor het paus wor­den zelf is er geen offi­cië­le leef­tijds­grens. In de praktijk wordt meestal iemand gekozen die nog voldoende licha­me­lijke en gees­te­lij­ke kracht heeft om het zware ambt aan te kunnen, dus eer­der iemand tussen de 65 en 80 jaar oud.
  • Paus Leo XIII werd gekozen op 68-jarige leef­tijd (1878) en leefde uitzon­der­lijk lang (tot 93 jaar!).
  • Paus Johannes Paulus II was 58 toen hij in 1978 werd gekozen
  • Paus Bene­dic­tus XVI was 78 bij zijn verkie­zing in 2005.
  • Paus Fran­cis­cus was 76 toen hij gekozen werd in 2013.
• Tweederdemeer­der­heid: Een nieuwe paus moet wor­den gekozen met een tweederdemeer­der­heid. Als na ongeveer 12-13 dagen (of 34 stemrondes) geen paus is gekozen, kunnen de kar­di­na­len een andere pro­ce­dure kiezen waarbij een een­vou­dige meer­der­heid voldoende is en kan de stem­ming wor­den beperkt tot de twee kan­di­da­ten met de meeste stemmen.
• Nu er 133 kieskar­di­na­len meedoen aan het conclaaf zijn voor een twee­derde meer­der­heid 89 stemmen nodig voor een paus­keuze.
• In theorie kan elke gedoopte manne­lijke katho­liek paus wor­den, zelfs als hij nog geen pries­ter of bis­schop is. In de praktijk wordt de paus altijd gekozen uit de kar­di­na­len.
• Vlak voordat een conclaaf gehou­den wordt, wordt de metalen schoorsteenpijp op de Sixtijnse Kapel geplaatst en na de paus­keuze wordt de metalen schoorsteenpijp en con­struc­tie weer verwij­derd en opgeborgen voor een volgend conclaaf.
• Zwart en wit rooksig­naal: Door het verbran­den van de stembiljetten wordt de uit­slag bekend­ge­maakt: Zwarte rook (door toevoe­ging van chemicaliën) betekent dat er geen paus is gekozen, witte rook geeft aan dat een nieuwe paus is verkozen. Dit gebruik dateert uit de 19e eeuw.
• Timing van de rook: Op de eerste dag van het conclaaf wordt het rooksig­naal verwacht tussen 19.00 en 20.00 uur. Op de volgende dagen kunnen we tweemaal een rooksig­naal ver­wach­ten: tussen 10.30 en 12.00 uur en tussen 17.30 en 19.00 uur. Er wor­den dan stembiljetten van twee stemrondes verbrand.
• Habemus Papam: Na de verkie­zing verschijnt de kar­di­naal-protodiaken op het balkon van de Sint-Pieters­basi­liek om ‘Habemus Papam’ (We hebben een paus) aan te kon­digen, gevolgd door de naam en pau­se­lijke naam van de nieuwe paus.
• Domus Sanctae Marthae: Sinds 2005 ver­blij­ven kar­di­na­len tij­dens het conclaaf in de Domus Sanctae Marthae, een gastenverblijf in het Vati­caan, in plaats van de een­vou­dige cellen in het Apos­to­lisch Paleis. Ze wor­den met bussen naar de Sixtijnse Kapel gebracht.
• Geen open­lijke campagne: Het is kar­di­na­len verbo­den open­lijk campagne te voeren voor de pau­se­lijke positie. Toch vin­den achter gesloten deuren wel in­for­mele bespre­kingen en lobby's plaats.
• Conclaven duur­den de laatste drie eeuwen zo'n twee tot vijf dagen.
  De laatste drie conclaven duur­den rela­tief kort:
  • 2013 - Paus Fran­cis­cus: 26 uur / 2 dagen / 5 stemrondes
  • 2005 - Paus Bene­dic­tus: 24 uur / 2 dagen / 4 stemrondes
  • 1978 - Paus Johannes Paulus II: 36 uur / 2 dagen / 8 stemrondes
• Langste en kortste conclaven: Het langste conclaaf in de ge­schie­de­nis duurde 829 dagen (1314-1316), terwijl het kortste conclaaf in 1503 slechts enkele uren duurde, waarbij Julius II werd gekozen.
• Oorsprong van het conclaaf: Het moderne conclaaf werd in 1274 inge­steld door paus Gregorius X na een pausverkie­zing die bijna drie jaar duurde. Hij bepaalde dat kar­di­na­len in afslui­ting moesten stemmen totdat een paus was gekozen.
• Beperkte invloed van buitenaf: De Sixtijnse Kapel wordt voor het conclaaf beveiligd tegen afluisterapparatuur, en kar­di­na­len mogen geen contact hebben met de buiten­we­reld. Dit omvat geen toegang tot nieuwsmedia of tele­foons.
• Theore­tische geschikt­heid: Hoewel in theorie elke gedoopte katho­lieke man paus kan wor­den, is sinds de 16e eeuw alleen een kar­di­naal gekozen. De laatste niet-kar­di­naal die paus werd, was Urbanus VI in 1378.

Na de paus­keuze

• Witte rook en klokken: Zodra een nieuwe paus is gekozen, wordt witte rook uit­ge­sto­ten uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel, een sig­naal naar de buiten­we­reld dat er een nieuwe paus is (Habemus Papam). Dit gebeurt meestal door het verbran­den van de stem­briefjes met een che­misch middel dat witte rook produ­ceert. Tege­lijker­tijd lui­den de klokken van de Sint-Pieters­basi­liek om de verkie­zing te beves­tigen.
• Aanvaar­ding van de verkie­zing: Direct na de stem­ming wordt de gekozen kar­di­naal gevraagd: "Acceptasne electionem?" ("Aanvaard je de verkie­zing?"). Als hij "Accepto" ("Ik aanvaard") zegt, is hij offi­cieel paus. Ver­vol­gens wordt hem gevraagd welke naam hij wil aan­ne­men. Dit gebruik van een pau­se­lijke naam dateert uit de 6e eeuw en sym­bo­li­seert een nieuwe iden­ti­teit.
• "Habemus Papam"-aan­kon­di­ging: Ongeveer een uur na de witte rook verschijnt een kar­di­naal (meestal de kar­di­naal-protodiaken) op het balkon van de Sint-Pieters­basi­liek om de beroemde woor­den "Habemus Papam" ("We hebben een paus") uit te spreken. Hij kon­digt de naam van de nieuwe paus aan en de pau­se­lijke naam die hij heeft gekozen (bijv. "Fran­cis­cus").
• Eerste zegen: Urbi et Orbi: Kort na de aan­kon­di­ging verschijnt de nieuwe paus op het balkon van de Sint-Pieters­basi­liek en geeft hij zijn eerste zegen, bekend als de Urbi et Orbi ("aan de stad en de wereld"). Dit is vaak het eerste moment dat de gelo­vi­gen hem zien.
• Sym­bo­li­sche kle­ding en insignes: De nieuwe paus wordt naar de Sala delle Lacrime ("Kamer van Tranen") gebracht, een kleine kamer naast de Sixtijnse Kapel, waar hij zijn pau­se­lijke gewa­den aantrekt. Er liggen drie sets witte gewa­den klaar in ver­schil­lende maten (klein, middel, groot). Hij ont­vangt de vissers­ring (Anulus Piscatoris), een gou­den ring met een afbeel­ding van Sint-Pieter als visser, die symbool staat voor zijn rol als op­vol­ger van Petrus.
• Verbran­ding van stem­briefjes: De stem­briefjes van het conclaaf wor­den verbrand om de witte rook te produceren, samen met een che­misch middel (vroe­ger nat stro voor zwarte rook, nu che­mische stoffen voor witte rook). Dit gebruik dateert uit de 20e eeuw om dui­de­lijk­heid te bie­den aan de menigte buiten.
• Inauguratie­mis: Enkele dagen na de verkie­zing wordt een inauguratie­mis gehou­den op het Sint-Pieters­plein, waarbij de nieuwe paus offi­cieel zijn ambt aanvaardt. Vroe­ger werd tij­dens deze ceremonie de pau­se­lijke tiara (drie­kroon) gebruikt, maar na Paulus VI (1963) wordt een een­vou­diger pallium (een wollen sjaal) overhan­digd, wat symbool staat voor zijn her­der­lijke rol.
• Bezoek aan de Sint-Jan van Lateranen: Kort na zijn verkie­zing bezoekt de nieuwe paus tra­di­tio­neel de Sint-Jan van Lateranen, de ka­the­draal van Rome en zijn offi­cië­le bis­schops­kerk als bis­schop van Rome. Bij dit bezoek neemt hij de bis­schop­ze­tel van het zijn Bisdom Rome in bezit.
• Eerste pau­se­lijke au­diën­tie: Een van de eerste offi­cië­le han­de­lin­gen van de nieuwe paus is vaak een au­diën­tie met de kar­di­na­len die hem hebben gekozen, gevolgd door ont­moe­tingen met wereld­lei­ders en diplomaten om zijn rol als staats­hoofd van Vati­caan­stad te beves­tigen.
• Keuze van de pau­se­lijke naam: De keuze van de pau­se­lijke naam is vaak sym­bo­li­sch en kan ver­wij­zen naar een voor­gan­ger die de nieuwe paus bewon­dert. Bij­voor­beeld, paus Fran­cis­cus (2013) koos zijn naam ter ere van Sint-Fran­cis­cus van Assisi, wat zijn focus op eenvoud en zorg voor de armen weer­spie­gelt.
• Gebeds­in­ten­tie van de kar­di­na­len: Na de verkie­zing bid­den de kar­di­na­len in de Sixtijnse Kapel voor de nieuwe paus, waarbij ze het Te Deum (een lofzang) zingen om God te danken voor de lei­ding van de Heilige Geest tij­dens het conclaaf.

Extra trivia

• Li­tur­gische do­cu­menten: De begrafenis- en conclaafprotocollen wor­den gere­geld door twee be­lang­rijke do­cu­menten: Universi Dominici Gregis (voor conclaven, opge­steld door Johannes Paulus II in 1996 en aan­ge­past door Bene­dic­tus XVI) en Ordo Exsequiarum Romani Pontificis (voor begrafenisrituelen, een handlei­ding van meer dan 400 pagina’s).
• Kleur rood in begrafenissen: Het gebruik van rood voor pau­se­lijke begrafenissen heeft een sym­bo­li­sche bete­ke­nis: De Paus (of een kar­di­naal) wordt geacht als marte­laar voor het geloof te zijn gestorven.
• His­to­rische veto’s: Tot 1903 kon­den katho­lieke Europese vorsten een veto uit­spre­ken over pau­se­lijke kan­di­da­ten. Dit recht werd voor het laatst gebruikt door Oos­ten­rijk in 1903 om kar­di­naal Mariano Rampolla te blokkeren. Paus Pius X schafte dit veto af.