O.H.M.D.I.D.S. (= Op het moment dat ik dit schrijf) is de première van de film The Passion of Christ, die de laatste twaalf uur van Jezus' leven zichtbaar wil maken, nog aanstaande in Nederland, maar O.H.M.D.U.D.L al weer achter de rug. De discussie voorafgaand aan de film in Amerika was intens en heftig. Heel begrijpelijk, waar de een meent dat het hier gaat om een religieus kunstwerk zonder weerga dat duizenden mensen zelfs zal kunnen bekeren, terwijl anderen daarentegen vrezen voor heroplevend antisemitisme. Gibson schijnt er zelf mee geworsteld te hebben.

Teleurstelling
De meest geladen zin is ongetwijfeld die uit het Mattheusevangelie, waar hij heel het volk laat uitroepen: "Zijn bloed kome over ons en over onze kinderen". Dat Mattheus daarin, zo'n dertig jaar na dato of meer, hier zijn eigen teleurstelling uitdrukt dat het jodendom als geheel zijn joods-christelijke beweging niet aanvaardt, mag waar zijn. Dat is tenminste wat exegeten ons vertellen en waarom zou dat niet kunnen kloppen? We weten dat meer joden door de gehate Romeinen werden geëxecuteerd en dat joodse vrouwen Jezus volgden op zijn lijdensweg: er kan geen sprake van zijn dat heel het volk tegen Jezus was en zijn kruisiging wilde. De uitspraak zelf heeft echter de hele idee van een goddelijke vloek in het leven geroepen, die het jodendom van alle eeuwen zou hebben aangekleefd. Het tweede Vaticaanse Concilie heeft nadrukkelijk een eind willen maken aan deze 'catechese der verguizing' en heeft onomwonden verklaart dat het jodendom van alle tijden niet collectief schuldig kan heten aan de dood van Jezus.

Zou deze film nu weer die oude beschuldiging nieuw voedsel geven? Gibson behoort tot een sectarische vorm van katholicisme, die het Tweede Vaticaanse concilie inclusief de verklaring over de joden verwerpt (zie http://www.unomaha.edu/~wwwjrf/2004Symposium/Lawler.htm). Niettemin had hij naar het schijnt aanvankelijk besloten om de gewraakte zin niet door heel het volk te laten roeppen, maar alleen door Kajafas. Maar dat helpt niet. Als Kajafas zegt: "Zijn bloed kome over ons en over onze kinderen", bedoelt hij daarmee echt niet alleen de familie Kajafas. Het gaat dan toch weer om een vervloeking van heel het joodse volk. De hele passage schijnt nu verwijderd te zijn, zonder dat alle problemen hiermee zijn opgelost.

Inkeer en bezinning
De filmer Pasolini lost het anders op in zijn film Het evangelie van Mattheus, indrukwekkend in zijn soberheid. De camera staat tussen de menigte en je kijkt dus als toeschouwer vanuit de menigte naar Jezus en Pilatus die je niet eens goed kunt zien. Dan roept iemand: "Zijn bloed kome over ons en over onze kinderen". Je weet niet: is hij een medestander van jou of een tegenstander? Waar sta je zelf? Zou je het mee-roepen? Hiermee wordt de passie tot een persoonlijk appèl aan ieder van ons en dat is de enige manier om het verhaal goed te beleven. Niet als een aanwijzen van de zondebok, in dit geval het jodendom, maar als een moment van inkeer en bezinning.

Verlatenheid
Nog anders doet Rembrandt het in zijn etsen. Hierin beeldt hij Jezus voor Pilatus af en een groep mensen die wat lager staat toe te kijken. Althans, dat is de eerste versie. In de tweede versie zien we tot onze verrassing dat de hele groep mensen is verwijderd! Er is alleen nog maar een leegte. De Mensenzoon, voor Pilatus, en verder geen dramatiek, geen woedende menigte, geen afschuiven van eigen schuld op andere mensen, maar alleen maar verlatenheid. Waar was ik op het moment dat Christus daar stond? Waar ben ik op het moment dat zo velen, anoniem en verlaten, door de machthebbers van de wereld opnieuw worden gemarteld en gekruisigd? Rembrandt lijkt het mysterie van Jezus' lijden tot in de diepte te hebben gepeild.

Marcel Poorthuis

Persdienst Bisdom Haarlem / Wim Peeters